بودجه یک برنامه مالی است که در آن درآمد و هزینه های یک فرد یا سازمان برای یک دوره زمانی مشخص تخمین زده می شود. بودجه می تواند برای مدیریت مالی، تعیین اهداف، اندازه گیری نتایج و برنامه ریزی برای شرایط اضطراری مفید باشد.
بودجه می تواند به صورت اسم، فعل یا صفت به کار رود. برای مثال
• اسم: شرکت یک بودجه برای سال مالی آینده تهیه کرده است؛
• فعل: من باید برای خرید یک خانه بودجه بندی کنم؛
• صفت: یک هتل بودجه ای مناسب برای کسانی است که می‌خواهند پول کمی خرج کنند.
بودجه ريزي فرآيندي است که در آن اهداف، اولويت ها، درآمدها و هزينه هاي يک سازمان يا کشور براي يک دوره زماني مشخص تعيين مي شوند. بودجه ريزي مي تواند به روش هاي مختلفي انجام شود که هر کدام مزايا و معايب خود را دارند.
برخي از روش هاي شايع بودجه ريزي عبارتند از
• بودجه متداول (سنتي): در اين روش، بودجه بر اساس دريافت ها و پرداخت هاي بخش دولتي و توزيع اعتبارات بر اساس دستگاه ها و مواد هزينه تهيه مي شود. اين روش نمي تواند نشان دهد که دولت چه اعمالي را انجام مي دهد و چه نتايجي را بدست مي آورد و براي مديريت موثر مناسب نيست؛
• بودجه افزايشي: در اين روش، بودجه سال گذشته به عنوان پايه در نظر گرفته مي شود و يک افزايش سالانه براي آن در نظر گرفته مي شود که بستگي به تغييرات قيمت ها، حجم عمليات و وظايف جديد دولت دارد. اين روش از مشکلات بودجه متداول را حل مي کند اما به تغييرات محيطي و اولويت هاي جديد توجه کافي نمي کند؛
• بودجه برنامه اي: در اين روش، بودجه بر اساس وظايف، برنامه ها و فعاليت هايي که سازمان دولتي براي نيل به اهداف خود بايد انجام دهد، پيش بيني مي شود. اين روش نشان مي دهد که دولت چه اهدافي دارد و چگونه به آن ها مي رسد و براي ارزيابي عملکرد دولت مناسب است.
مراحل تهيه بودجه ريزي مي تواند بسته به نوع روش متفاوت باشد اما به طور کلي شامل مراحل زير است
• تهيه، تنظيم و پيشنهاد بودجه: در اين مرحله، هر يک از دستگاه ها، سازمان ها و شرکت هاي دولتي و مؤسساتي که از بودجه دولت استفاده مي کنند بر اساس فرم ها و دستورالعمل هاي تهيه و تنظيم بودجه به پيش بيني درآمدها و برآورد هزينه هاي خود براي سال بودجه مي پردازند و بودجه خود را تهيه و به سازمان برنامه و بودجه کشور ارسال مي کنند؛
• تصويب بودجه: در اين مرحله، لايحه بودجه توسط دولت به مجلس شوراي اسلامي تسليم مي شود و پس از بررسي و تغييرات لازم توسط نمايندگان مجلس تصويب مي شود. مجلس مي تواند بودجه را به صورت کلي يا جزئي تصويب کند و يا آن را رد کند؛
• اجراي بودجه: در اين مرحله، بودجه تصويب شده توسط مجلس به دولت ابلاغ مي شود و دستگاه هاي اجرايي شروع به انجام برنامه ها و فعاليت هاي خود بر اساس اعتبارات اختصاص يافته مي کنند. اين مرحله نيازمند هماهنگي و همکاري بين دستگاه ها و سازمان هاي مربوطه است؛
• کنترل و نظارت بر بودجه: در اين مرحله، عملکرد دستگاه هاي اجرايي در انجام برنامه ها و فعاليت ها و مصرف اعتبارات بررسي و ارزيابي مي شود. اين مرحله مي تواند به صورت داخلي توسط دستگاه هاي اجرايي و يا به صورت خارجي توسط سازمان هاي نظارتي مانند سازمان مديريت و برنامه ريزي، ديوان محاسبات، مجلس شوراي اسلامي و غيره انجام شود.
اقدامات اولیه برای اهداف بودجه ممکن است بسته به نوع و مقیاس بودجه متفاوت باشد. اما به طور کلی می توان گفت که برای تهیه بودجه باید ابتدا اهداف کلان و راهبردی خود را مشخص کنید. سپس بر اساس این اهداف، برنامه های عملیاتی و مالی را تنظیم کنید. در این مرحله باید درآمدها و هزینه های مورد انتظار را برآورد کنید و منابع مالی لازم را تامین کنید. همچنین باید ریسک ها و عوامل مؤثر بر بودجه را شناسایی و مدیریت کنید. در نهایت باید مکانیزم های کنترل و نظارت بر اجرای بودجه را ایجاد کنید و نتایج واقعی را با برنامه های بودجه شده مقایسه کنید.
منابع اطلاعاتی را می توان به دسته های مختلفی طبقه بندی کرد. یکی از رایج ترین طبقه بندی ها، تقسیم منابع به منابع دست اول، دست دوم و ترکیبی است. منابع دست اول، منابعی هستند که اطلاعات را به صورت مستقیم و بی واسطه ارائه می دهند. مثلاً شاهدان عینی، تحقیقات علمی، خبرگزاری ها و زندگی نامه های خود نوشته. منابع دست دوم، منابعی هستند که اطلاعات را از منابع دست اول استخراج، تفسیر، تحلیل یا ارزیابی می کنند. مثلاً کتاب ها، مقالات، روزنامه ها و سایت های خبری. منابع ترکیبی، منابعی هستند که اطلاعات را از منابع دست اول و دست دوم جمع آوری، خلاصه و سازماندهی می کنند. مثلاً لغت نامه ها، دائره المعارف ها و فهرست ها.
فرآیند بودجه ریزی معمولا شامل چند مرحله است
• پایه گذاری اهداف بودجه: در این مرحله، سازمان یا فرد اهداف کلی و جزئی خود را برای دوره بودجه ریزی مشخص می کند. این اهداف باید مشخص، قابل اندازه گیری، قابل دستیابی، مرتبط، و زمان بندی شده باشند؛
• تحلیل منابع در دسترس: در این مرحله، سازمان یا فرد منابع موجود و پتانسیل خود را برای تولید درآمد و انجام هزینه بررسی می کند. این منابع می توانند شامل دارایی ها، سرمایه ها، نیروی انسانی، فروش، بازار، و غیره باشند؛
• مذاکره برای تخمین اجزا بودجه: در این مرحله، سازمان یا فرد با استفاده از روش های مختلفی مانند تحلیل تاریخی، تحلیل رگرسیون، تحلیل رقابتی، و غیره اجزای بودجه خود را تخمین میزند. این اجزا می توانند شامل درآمد، هزینه، سود، نرخ رشد، و غیره باشند؛
• هماهنگی و بررسی اجزا بودجه: در این مرحله، سازمان یا فرد اجزای بودجه خود را با یکدیگر و با اهداف تعیین شده هماهنگ و مطابقت می دهد. این مرحله ممکن است نیاز به تعدیل و اصلاح برخی از اجزا داشته باشد؛
• تصویب نهایی بودجه: در این مرحله، سازمان یا فرد بودجه خود را به صورت رسمی و قطعی تصویب می کند. این مرحله ممکن است نیاز به تایید و امضای مسئولان مربوطه داشته باشد؛
• توزیع بودجه تصویب شده: در این مرحله، سازمان یا فرد بودجه خود را به واحدها، بخش ها، یا افراد مرتبط اطلاع و ابلاغ می کند. این مرحله به اجرای بودجه و پایش و کنترل آن کمک می کند.
تحلیل و بررسی اجزاء بودجه یک موضوع مهم و پیچیده است که نیاز به دانش و اطلاعات مالی و اقتصادی دارد. بودجه یک برنامه مالی است که نشان می دهد که دولت یا سازمان چگونه درآمد و هزینه خود را در یک دوره زمانی برنامه ریزی می کند. بودجه شامل دو بخش منابع و مصارف است که اجزای آن ها می تواند بر اساس روش های مختلفی تعیین شود.
برخی از روش های بودجه ریزی عبارتند از
• بودجه‌ریزی افزایشی: که بر اساس بودجه سال قبل و افزایش یا کاهش مقدار مشخصی از آن تنظیم می شود؛
• بودجه ریزی برنامه ای: که بر اساس اهداف و برنامه های سازمان و اولویت بندی آن ها تهیه می شود؛
• بودجه ریزی بر مبنای صفر: که بر اساس این فرض است که هیچ بودجه ای از قبل وجود ندارد و هر بخش باید از صفر شروع کند و هزینه های خود را توجیه کند؛
• بودجه ریزی بر مبنای عملکرد: که بر اساس عملکرد و نتایج مورد انتظار از هر بخش یا پروژه تعیین می شود.
برای تحلیل و بررسی اجزاء بودجه، باید به موارد زیر توجه کرد
• میزان و منشأ درآمدها و هزینه های بودجه و نسبت آن ها به یکدیگر و به حجم اقتصاد کلان؛
• ترکیب و توزیع هزینه های بودجه بین بخش های مختلف و نحوه تأثیر آن ها بر رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی؛
• میزان و علل کسری یا اضافه بودجه و نحوه تامین و پرداخت آن و اثرات آن بر ثبات اقتصادی و انضباط پولی؛
• میزان و نوع سیاست های مالی و ابزارهای آن که دولت برای تحقق اهداف کلان اقتصادی مانند رشد، تورم، بیکاری، تعادل تجاری و … اتخاذ می کند.
خیلی از شما همراهان عزیز ممنونم که من را تا پایان مقاله همراهی کردین.
میخواهم به مهم ترین سوالاتی که شما از آکادمی دکتر مژگان مدحج پرسیدید پاسخ دهم.
1. بودجه چیست؟
همانطور که در بالای مقاله توضیح دادم بودجه یک برنامه مالی است که در آن درآمد و هزینه های یک فرد یا سازمان برای یک دوره زمانی مشخص تخمین زده می شود.
2. روش هاي شايع بودجه ريزي را نام ببرید؟
• بودجه متداول (سنتي)؛
• بودجه افزايشي؛
• بودجه برنامه اي.
3. فرآیند بودجه ریزی شامل چند مرحله است؟
• پایه گذاری اهداف بودجه؛
• تحلیل منابع در دسترس؛
• مذاکره برای تخمین اجزا بودجه؛
• هماهنگی و بررسی اجزا بودجه؛
• تصویب نهایی بودجه؛
• توزیع بودجه تصویب شده.
ش
